Już od najdawniejszych czasów matki matek i ojców oraz ojcowie matek i ojców zajmowali ważne pozycje w rodzinie. W czasach prasłowiańskich wyrazy *baba i *dědъ oznaczały odpowiednio babę i dziada. To od nich pochodzą dzisiejsze babcia i dziadek.
Wyraz baba przez wieki miewał różne znaczenia: od wspomnianej ‘matki matek i ojców’ przez ‘kobietę kłótliwą’ aż po określenie tchórzliwych mężczyzn. W ogóle gdybyśmy spojrzeli na znaczenia przypisywane babie i pochodnym, znajdziemy zarówno bardzo pozytywne znaczenia (babka ‘ładna, miła kobieta’) oraz znaczenia nie do końca pochlebne (por. babsztyl ‘pogardliwie o kobiecie, zwłaszcza starej’)*. Znajdziemy również znaczenia odchodzące od relacji rodzinnej: ‘położna, akuszerka’, ‘roślina’, ‘rodzaj ciasta’.
Ciekawe są też relacje wyrazów baba – babka – babcia. Już mało kto mówi o swojej babci baba. Częściej sięgamy po ten wyraz, kiedy chcemy określić kobietę ekspresywnie, np. co za baba (co może oznaczać zarówno dobrą babę, jak i złą). Od XIV w. – jak wskazuje Krystyna Długosz-Kurczabowa w Wielkim słowniku etymologicznym języka polskiego – używaliśmy obok baby również wyraz babka, początkowo jako wyraz pieszczotliwie określający tę osobę w rodzinie. Z czasem jednak babka stała się wyrazem neutralnym.
Babcia czy babka?
Co ciekawe, kiedy spojrzymy na poradę językową Mirosława Bańki z 2009 roku, nie do końca wiadomo, czy dzisiaj w pismach urzędowych powinniśmy stosować określenie babka czy babcia jako neutralne. Kiedy prześledzimy tę kwestię w Innym słowniku języka polskiego pod red. M. Bańki, przy haśle babka widzimy adnotację, że jest to „słowo dość oficjalne”**.
W ankiecie w jednym z mediów społecznościowych zapytałam, co w opinii internautów jest oficjalne: babka czy babcia, i w związku z tym które z nich wpisaliby w dokumenty urzędowe. Na 46 głosów ¾ zdecydowanie wygrała babcia! (73,9%). Jak widać z powyższych, nie ma jednoznacznej odpowiedzi o oficjalnej formie, choć przeważa forma, moim zdaniem, cieplejsza babcia.
Warto na marginesie odnotować, nasi przodkowie nie komplikowali sobie życia w wymowie. Większość wyrazów oznaczających pokrewieństwo, zwłaszcza najbliższą rodzinę, to podwojona dźwięczna sylaba, łatwa do wymówienia przez dziecko (por. mama, tata, baba).
Z dziada do dziadka
Wyraz prasłowiański *dědъ, w którym odnajdujemy naszego dziada, ma swoje źródła w języku praindoeuropejskim. W języku polskim słowo dziad po raz pierwszy odnajdziemy w piśmiennictwie XV w. Oznaczał on ‘człowieka starego zajmującego honorowe miejsce w rodzinie’ (WSEJP).
Z czasem znaczenie to równolegle się zdezawuowało. Dzisiaj dziad to również potocznie ‘rzep’. Gdyby spojrzeć na pozostałą semantykę, to wyrazy związane z dziadem przedstawiają obraz człowieka starego, żebraka, chodzącego po prośbie, a rzeczy opatrzone przymiotnikiem dziadowski oznaczają ‘coś niechlujnego, brudnego, żebraczego’ (WSEJP). Obok jednak zachował się w języku ważny proces dziedziczenia: dziedzic, dziedziczka, dziedzina ‘własność, obejście, zagroda dziada’.
Jako jeszcze jedną ciekawostkę warto przytoczyć poradę językową z 2019 roku prof. Katarzyny Kłosińskiej, odpowiadającej, że używanie wyrazów babcia i dziadek w stosunku do osób starszych, niebędących z nami spokrewnionych, jest niegrzeczne.
Jeśli zainteresowało cię to, co napisałam, podziel się tym wpisem z innymi! A może również ze swoją babcią i dziadkiem?
Źródła pisane:
* K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2008.
** Inny słownik języka polskiego PWN, red. M. Bańko, t. a-ó, Warszawa 2000.